Friday, March 9, 2018 - 13:30
Η λέξη improvisation, όπου στα αγγλικά σημαίνει αυτοσχεδιασμός, έχει τις ρίζες της στην λατινική λέξη “impromptu” που σημαίνει “σε ετοιμότητα”. Με άλλα λόγια είναι κάτι το οποίο δημιουργείται εκείνη τη στιγμή χωρίς να έχει υπάρξει νωρίτερα. Υπάρχει παντού και πάντα στην καθημερινότητά μας. Πάρτε για παράδειγμα την τυχαία συνάντηση με κάποιον γνωστό σας στο δρόμο, όπου αυτό εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε έναν γρήγορο καφέ ή ακόμα και ένα αργό φαγοπότι με τσίπουρα, κάτι το οποίο για κάποιους λόγους που ακόμα δεν έχω καταλάβει μου συμβαίνει συχνά! Σε κάθε περίπτωση λοιπόν, σίγουρα θα ανταλλάξετε κάποιες κουβέντες, θα μιλήσετε, θα επικοινωνήσετε (ελπίζοντας πως τα τσίπουρα που προαναφέραμε το επιτρέπουν). Κανείς από τους δυο σας δε γνωρίζει εκ των προτέρων τι θα πει ο άλλος. Το ακούει εκείνη τη στιγμή που συμβαίνει και απαντάει ή σχολιάζει αναλόγως. Ο λόγος που μπορείτε να το κάνετε αυτό και να βγάζουν νόημα τα λεγόμενά σας, δεν είναι άλλος παρά το ότι γνωρίζετε και μιλάτε την ίδια γλώσσα (αν και η εμπειρία μου, μου έχει δείξει ότι μετά το πέμπτο τσίπουρο, μπορείς να συνεννοηθείς με κάποιον ακόμα και αν μιλάτε διαφορετικές γλώσσες). Κρατήστε λοιπόν ό,τι είπαμε μέχρι τώρα περί αυτοσχεδιασμού και γλώσσας γιατί θα το αναλύσουμε παρακάτω.
Για να εξετάσουμε τι είναι ο αυτοσχεδιασμός στη μουσική, θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τι ΔΕΝ είναι. Ας δούμε λοιπόν κάποιους από τους μύθους που τον περιβάλλουν.
- Ο αυτοσχεδιασμός είναι ένα ταλέντο με το οποίο γεννιέσαι. Είναι κάτι που ή το ΄χεις ή δεν το ΄χεις, δε μαθαίνεται.
Ο οποιοσδήποτε μπορεί να μάθει να αυτοσχεδιάζει. Μπορούμε να συγκρίνουμε τη διαδικασία αυτή με την εκμάθηση μίας γλώσσας. Μαθαίνουμε το λεξιλόγιο, τη γραμματική και τη σύνταξη και κατόπιν βάζοντας τις λέξεις σε μια λογική σειρά καταφέρνουμε να έχουν νόημα οι προτάσεις που δημιουργούμε. Το ίδιο συμβαίνει και με τη μουσική. Εδώ το λεξιλόγιο είναι οι νότες, οι κλίμακες, οι συγχορδίες και τα arpeggios. Αυτά είναι και τα υλικά μας. Το ποια από αυτά θα χρησιμοποιήσουμε, πώς, πότε και πού είναι η σύνταξη, ενώ η γραμματική είναι ο τρόπος που προσαρμόζουμε τα υλικά αυτά ανάλογα με το τι θέλουμε να “πούμε”. Το phrasing, ο ήχος μας, οι δυναμικές και συνολικά ο τρόπος παιξίματος.
- Δεν έχω την κατάλληλη τεχνική ούτε τη γνώση της θεωρίας και αρμονίας της μουσικής για να αρχίσω να μαθαίνω αυτοσχεδιασμό.
Όπως αναφέραμε παραπάνω, η γνώση των υλικών είναι απαραίτητη για τη μελέτη του αυτοσχεδιασμού. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι πρέπει πρωτίστως η γνώση αυτή να φτάσει σε πολύ υψηλό επίπεδο, ώστε να είστε σε θέση να αρχίσετε να αυτοσχεδιάζετε. Κάποιες φορές μπορεί ακόμα αυτό να συμβεί και αντίστροφα. Σκεφτείτε πώς μαθαίνουμε να μιλάμε τη μητρική μας γλώσσα. Ακούμε τους γονείς μας, αδέρφια, παππούδες, γιαγιάδες και όλη μας την οικογένεια να μιλάνε. Αντιγράφουμε αυτό που ακούμε και το αναπαράγουμε.
Αργότερα πηγαίνουμε σχολείο και μαθαίνουμε τους κανόνες που διέπουν τη γλώσσα μας.
Έτσι λοιπόν και στη μουσική ακόμα και με ελάχιστα υλικά στη διάθεσή μας, μπορούμε να αρχίσουμε να βιώνουμε την ικανοποίηση της δημιουργίας μέσω του αυτοσχεδιασμού, άμεσα.
- Δεν έχω perfect pitch
Γι΄αυτούς που δε γνωρίζουν, perfect pitch είναι η ικανότητα όταν ακούς μία νότα να την αναγνωρίζεις και να την ονομάζεις χωρίς τη βοήθεια του οργάνου. Σας έχω καλά νέα! Αν και σαφώς δεν είναι κακό να το έχεις, δεν είναι όμως απαραίτητο. Αυτό που είναι όμως απαραίτητο είναι το relative pitch. Η ικανότητα να ακούς και να αναγνωρίζεις διαστήματα έχει μεγάλη αξία και είναι σημαντικότατη ικανότητα για τον αυτοσχεδιασμό. Και φυσικά είναι κάτι που μαθαίνεται και καλλιεργείται.
- Η κλασική μουσική και ο αυτοσχεδιασμός δεν πάνε μαζί
Μέγα λάθος! Είναι πολλές οι ομοιότητες μεταξύ των δύο αυτών κόσμων. Πολλά τα κοινά στοιχεία που αν κάποιος τα ανακαλύψει θα αποκτήσει μία καλύτερη και βαθύτερη κατανόηση του αυτοσχεδιασμού και της μουσικής γενικότερα. Κάτι που οδηγεί στην εξέλιξη και πρόοδο της ικανότητας του αυτοσχεδιασμού.
Ο αυτοσχεδιασμός συναντάται σε κάθε μουσικό στυλ, τζαζ, ροκ, φανκ, λάτιν, ποπ κτλ. Στη συνέχεια όμως και για τους σκοπούς αυτού του άρθρου θα εξετάσουμε τον τζαζ αυτοσχεδιασμό σε ορισμένη φόρμα σε αντίθεση με τον ελεύθερο. Λέγοντας ορισμένη φόρμα εννοούμε έναν καθορισμένο αριθμό μέτρων, με συγκεκριμένη σειρά συγχορδιών και σταθερό ρυθμό και παλμό. Αφού είδαμε λοιπόν τι ΔΕΝ είναι ο αυτοσχεδιασμός, ας δούμε τώρα κάποιους από τους πιθανούς του ορισμούς.
- Τζαζ αυτοσχεδιασμός σημαίνει να κάνεις μουσική σε πραγματικό χρόνο
Είναι μία μεγάλη αλήθεια αυτό, αλλά δεν προκύπτει από το πουθενά. Οι 12 νότες που χρησιμοποιούμε στη δυτική μουσική (ντο, ντο δίεση, ρε, ρε δίεση, μι κτλ) είναι όπως είδαμε τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να δημιουργήσουμε μελωδίες. Η σειρά αυτών των νοτών, η θέση τους στο ρυθμό, οι δυναμικές και οι συνδυασμοί τους καθώς και ο τρόπος εκτέλεσης, η ερμηνεία με άλλα λόγια, μας δίνουν άπειρους συνδυασμούς για κατασκευή μελωδιών. Όσο καλύτερα γνωρίζουμε τα εργαλεία αυτά και όσους περισσότερους τρόπους χρήσης τους έχουμε μελετήσει, τόσο καλύτερα προετοιμασμένοι θα είμαστε για αυτοσχεδιασμό. Σαφώς και υπάρχουν κανόνες, όπως και σε κάθε γλώσσα εξάλλου όσον αφορά στη χρήση, αλλά από την άλλη υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα ηχογραφήσεων από τους σημαντικότερους τζαζ μουσικούς του κόσμου, που σπάνε αυτούς τους κανόνες.
- Τζαζ αυτοσχεδιασμός σημαίνει να επιλέγεις τις κατάλληλες νότες για να ταιριάζουν με τα ακόρντα
Μία νότα είναι κάτι παραπάνω από απλά ένα τονικό ύψος. Μία νότα έχει διάρκεια, θέση στο μέτρο του ρυθμού, έκφραση, δυναμική και χροιά. Χρησιμοποιώντας αυτά τα στοιχεία με διαφορετικούς τρόπους, μπορούμε να έχουμε διαφορετικά αποτελέσματα ακόμα και με τις ίδιες νότες. Δεν έχουν τόση σημασία οι νότες αλλά το πώς τις χρησιμοποιούμε. Κι εδώ τίθεται η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου. Υπάρχουν σωστές και λάθος νότες; Καλές και κακές; Ή μήπως νότες που παίχτηκαν από λάθος, που δεν είχαμε δηλαδή την πρόθεση να τις παίξουμε. Από αυτές που πάει το δάχτυλο κατά λάθος και προκαλούν γκριμάτσες και άναρθρα επιφωνήματα. Ή απλά υπάρχει η σωστή και λάθος στιγμή για να παιχτεί η κάθε νότα. Ακόμα και αν έχουμε μία συγχορδία, όλες και οι δώδεκα νότες μπορούν να παιχτούν κάτω από αυτή την συγκεκριμένη συγχορδία. Θα είναι είτε ένα chord tone, είτε extension είτε non-harmonic tone. Η ουσία εδώ είναι η σωστή χρήση τους ώστε να συνυπάρχουν αρμονικά σε μία μουσική ιδέα.
- Τζαζ αυτοσχεδιασμός σημαίνει μουσική επικοινωνία
Ποιός επικοινωνεί με ποιόν είναι το ερώτημα. Πρώτα απ΄όλα ο ίδιος ο μουσικός που αυτοσχεδιάζει εκείνη τη στιγμή. Ακούει ρυθμό και αρμονία κι έτσι αποφασίζει ποιές νότες θα επιλέξει και πώς θα τις παίξει. Αυτό φυσικά προϋποθέτει μελέτη, συγκέντρωση και καλή γνώση των εργαλείων που έχουμε αναφέρει πιο πάνω, ώστε να μπορεί να το κάνει στον πραγματικό χρόνο που παίζεται η μουσική. Επικοινωνεί επίσης με τους υπόλοιπους μουσικούς της μπάντας. Το τι θα παίξει ανά πάσα στιγμή επηρεάζει το τι παίζουν εκείνοι και αντιστρόφως. Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της τζαζ είναι η αλληλεπίδραση και η ανταλλαγή ιδεών μεταξύ των μουσικών της μπάντας την ώρα που παίζουν. Και τέλος η επικοινωνία μεταξύ των μουσικών και του κοινού. Συνήθως αυτό λειτουργεί καλά εάν τα δύο πρώτα στοιχεία υπάρχουν.
Και θα κλείσω αυτό το άρθρο με κάποιες σκέψεις πάνω σε αυτό ακριβώς που μόλις έγραψα.
Αυτοσχεδιασμός δε σημαίνει πως περιμένουμε τη σειρά μας να έρθει για το σόλο μας ώστε να παίξουμε ό,τι ξέρουμε και δεν ξέρουμε και να δείξουμε τα chops μας. Πρέπει αυτό που κάνουμε να έχει αρχή, μέση και τέλος. Να λέμε μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Και πότε μια ιστορία είναι ενδιαφέρουσα; Όταν το κοινό θέλει να την ακούσει και θα την ακούσει με προσοχή. Αλλά πότε θα βρει ενδιαφέρουσα λοιπόν την ιστορία μας το κοινό;
Ίσως να μην τη βρει εάν είναι αποκλειστικά και μόνο γεμάτη από πολύπλοκες αρμονίες, ρυθμούς και χιλιάδες και γρήγορες νότες. Το κοινό πιθανότατα δε θα χειροκροτήσει ένα σόλο επειδή ο σολίστας πέρασε την καινούρια εξωτική κλίμακα που μόλις την περασμένη εβδομάδα έμαθε ή αυτή την τρελή πολυρυθμία που μελετάει μέρα και νύχτα εδώ και 6 ολόκληρους μήνες. Γιατί απλούστατα το πιθανότερο είναι να μην καταλάβει τη δυσκολία αυτού που μόλις έκανε. Και δεν είναι εξάλλου υποχρεωμένο να το καταλάβει. Αυτό που το κοινό όμως καταλαβαίνει είναι οι αντιθέσεις. Γρήγορο-αργό, πολλές νότες-λίγες νότες, δυνατά-σιγά, χαμηλές νότες-υψηλές νότες. Μουσική και παύση. Ήχος και ησυχία. Εάν αυτά έχουν επιπλέον και μία δομή, εξέλιξη και επίσης πολύ σημαντικό, εάν ο μουσικός που το κάνει αυτό, το κάνει με πειθώ, τότε είναι σχεδόν σίγουρο ότι το κοινό θα βρει άκρως ενδιαφέρουσα την ιστορία αυτή. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και στο λόγο. Το μόνο που αλλάζει είναι η γλώσσα και τα εργαλεία της. Φέρτε στο μυαλό σας μία διάλεξη, μία ομιλία παραδείγματος χάρη. Οι ευφάνταστες και “δύσκολες” λέξεις χωρίς όμως συνοχή και ουσία, που δεν έχουν άλλο λόγο ύπαρξης παρά μόνο να κάνουν μια επίδειξη προς στους ακροατές των chops του ομιλητή, είναι σχεδόν σίγουρο πως θα δημιουργήσουν ένα νυσταγμένο κοινό. Κάποιος μπορεί με απλές προτάσεις, με λίγες λέξεις να μεταφέρει στο κοινό αυτό που θέλει να πει, ακόμα και το πλέον περίπλοκο και ενδιαφέρον θέμα. Ένα φαινομενικά
“απλό” σόλο μπορεί με μια πιο προσεκτική ακρόαση να αποκαλύψει την ομορφιά του και το μεγαλείο του. Ενώ ένα “δύσκολο” σόλο μπορεί τελικά να αποδειχτεί απλά ένα κολάζ από
πολλές μικρές μουσικές ιδέες χωρίς απαραίτητα ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία.
Ένα είναι το σίγουρο. Ότι η ομορφιά και η μαγεία του αυτοσχεδιασμού είναι ανεξάντλητη.
Δεν έχει τέλος. Ούτε όμως και η μελέτη του.
Και για εσάς που σας άνοιξα την όρεξη για τσίπουρα στην αρχή του άρθρου μου, ποτέ μην ξεχνάτε... αν βγείτε για τσίπουρα, μην οδηγείτε!
